Archivalia bij 1612-02 Bruylofts-gedicht

Adri Markus

• Noten
• Archivalia
• Stamreeks

Als hartje zomer David Wachtendonck op 29 juli 1612 zijn bruid Debora Nanning in de armen sluit, heeft geen van de bruiloftsgasten, noch het bruidspaar waarschijnlijk enig vermoeden van het kortstondige geluk dat hun beschoren is. Het lied,² ondertekend met de lijfspreuk ‘Leer volmaeckt natuer’ en geschreven ter ere van het bruidspaar, had nog geklonken. Een lied, hoe wonderlijk, vol besef van de kortstondigheid van de Minne, waar tegenover de ‘deucht die eeuwigh staet’. Nog geen jaar later, op 16 juni van het jaar 1613, overleed Debora.³ Was zij zwanger geweest en in de kraam gestorven? Vermoedelijk heeft zij niet lang na de bruiloft, op 4 november, afscheid moeten nemen van haar moeder, Aeffge Cornelis⁴ en dat terwijl mogelijk haar vader Jan⁵ het jaar daarvoor, op 13 november 1611, ten grave was gedragen. In een korte tijd waren de familieleden elkaar dus opgevolgd. Was het misschien een epidemie die hen heeft geveld?

Hoe lang David Wachtendonck nodig had om deze klap te boven te komen is niet bekend, feit is wel dat tien jaar later zijn zoon Pieter⁶ in de Lutherse Kerk van Amsterdam ten doop gehouden wordt. David is dan getrouwd met Susanna van Kelst⁷ en onder de kerkgangers bevinden zich zijn broer Pieter⁸ en Grietje Cornelis de vrouw van Abraham Wachtendonck,⁹ wellicht een broer of een neef van Pieter en David. Misschien was Grietje een nichtje van Debora, wier moeders meisjesnaam eveneens Cornelis was. Dat zij getuige is bij de doop zegt dan wellicht iets van een latent gevoel van verbondenheid met Davids eerste vrouw Debora, de vrouw die hem zo vroeg verliet! David blijkt rond 1625, volgens een notariële akte,¹⁰ makelaar te zijn. Zijn broer Pieter¹¹ heeft hetzelfde beroep en zoals gezegd, ook hij wordt weduwnaar en trouwt een tweede keer. Woonde Pieter bij aantekening van het huwelijk met Grietje Cornelis nog in de Warmoesstraat, in 1647 blijkt hij naar de Prinsengracht te zijn verhuisd. In dat jaar trouwt zijn dochter Maria¹² met Pieter van Veen. Zij is een jonge bloem van achttien jaar. Haar halfbroer Cornelis Wachtendonck¹³ is al weer zo’n elf jaar getrouwd met Clara van Brussel en hij is evenals vader Pieter makelaar van beroep.

David is dan inmiddels overleden; hij werd op 3 april 1629 in de Nieuwe Kerk van Amsterdam begraven.¹⁴ Van de slechts zeventien jaren die hem restten na het huwelijk met Debora en haar overlijden is tot nu toe niet veel meer bekend dan hier boven vermeld. Wel is van de toen zo’n vijfentwintig jaar jonge bruidegom nog het een en ander tastbaars bewaard gebleven! Allereerst is er het bruiloftslied waarvan een gedrukt exemplaar zich bevindt in de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag. Maar er is meer. Voor David Wachtendonck zich in Amsterdam vestigde, was hij namelijk drukker/uitgever in Haarlem.¹⁵ Daar gaf hij het Nootwendich vertoogh, der allen-suyverende springh-ader alle kinderen Gods van Van Gerwen uit. Maar meer stichtelijke literatuur, waaronder een Nieuw Testament, werd door Wachtendonck gedrukt/uitgegeven. De STCN gaf zeven titels weer, waarvan er zich zes bevinden in de UB van Amsterdam. De uitgaven zijn gedateerd tussen 1613 en 1615. Blijkens de omschrijvingen werkte David ook voor andere drukkers/uitgevers onder wie Vincent Casteleyn,¹⁶ die omstreeks deze tijd een drukkerswerkplaats aan de Kruisstraat had.

Als drukker/uitgever en wellicht zelf rederijker - het gemeentearchief van Haarlem kan daar wellicht duidelijkheid over verschaffen - heeft David misschien kennis gemaakt met Jan Jansz Starter. Maar hij kan hem ook hebben leren kennen via Cornelis Fransz, die het gedicht ter ere van zijn huwelijk met Debora drukte. Starter en Fransz werkten samen, voorzover nu bekend Fransz en Wachtendonck niet. Waarom liet David¹⁷ dit gedicht bij Cornelis Fransz in Amsterdam drukken en niet in Haarlem en waarom drukte hij het niet zelf? Wat was zijn relatie met de drukker/uitgever Cornelis Fransz, die tussen 1612 en 1632 in Amsterdam gevestigd was? En waarom is er vermoedelijk na 1615 van David Wachtendonck geen drukwerk meer verschenen? Er valt veel te gissen en dat maakt eigenlijk alles wat hier nu zwart op wit staat nogal dubieus, want de David die in Amsterdam als makelaar bekend staat, is dat wel dezelfde David die in 1613 nog als drukker te Haarlem gevestigd was? Van wie bijvoorbeeld was hij de zoon? Van Aernout Wachtendonck,¹⁸ de man die op 18 november van het jaar 1609 schipper Symon Symonss van Kopenhagen vanuit Amsterdam Franse en rinse wijn laat meenemen? Of was zijn vader niemand minder dan de magistrale Arendt van Wachtendonck,¹⁹ aan wie Coornhert in 1575 zijn in druk verschenen toneelstuk Abrahams Uytgangh opdroeg? Van deze Arendt is weinig meer bekend dan dat hij deelnam aan de Kleefse raad, maarschalk was en drost tot Cranenburg.²⁰

Kwam David Wachtendonck oorspronkelijk uit het buitenland? Het zou kunnen want van Pieter Wachtendonck weten we dat hij van Goch²¹ kwam en dat hij in 1610 inmiddels acht jaar in Amsterdam woonde. Hij moet dus zo’n zestien jaar oud geweest zijn, toen hij naar Amsterdam verhuisde. Zijn moeder, Martje genaamd, assisteerde hem bij de aantekening van zijn huwelijk met Annetje Kornelis op 27 november 1610. Was zij voor die gelegenheid uit Duitsland overgekomen of woonde zij inmiddels ook in de koopmansstad? Haar naam klinkt Hollands; was zij misschien getrouwd met een zoon van Arendt en was David soms een kleinzoon van de drost? Het is nog zeer de vraag of David en Arendt aan elkaar gerelateerd zijn, maar gezien het feit dat Coornhert de ‘aanzienlijke’ Arendt van Wachtendonck kende en dat de schrijver een opdracht aan de man heeft gewijd, valt hier best over te speculeren. Uit het voornoemde feit mag je opmaken dat Arendt belangstelling voor de woordkunst had en David kan niet anders dan die belangstelling met hem gedeeld hebben, getuige het bruiloftsgedicht, maar ook het beroep van drukker/uitgever. Dat de maker van dit vers Jan Jansz Starter²² is, zegt wellicht zoveel te meer! Starter werd geboren in Engeland maar woonde, nadat hij met zijn ouders vandaar was gevlucht, in Amsterdam. In 1614, hij is dan zo’n twintig jaar oud, verhuist hij naar Leeuwarden, waar hij trouwt en zich vestigt als uitgever en boekverkoper en waar hij een rederijkerskamer opzet. Jan Jansz Starter en David Wachtendonck delen een belangstelling voor drukwerk en zijn zo’n beetje collega’s van elkaar. Daarmee lijkt ook de relatie tussen Arendt van Wachtendonck en David niet een greep uit de lucht; er is althans een literaire link.

Waar David Wachtendonck met Debora in het huwelijk trad weten we nog niet, en ook is niet bekend waar en hoeveel jaar later hij Susanna van Kelst huwde. Wie zij was, waar zij geboren werd en wie haar ouders waren, het is allemaal nog een vraag. Wel staat vast dat zij van Haarlem kwam en een jaar na het overlijden van David met Aart Clasen in het huwelijk trad. Dit gebeurde op het stadhuis in Amsterdam, getuige de aantekening van het huwelijk op 12 december 1630.²³ Zoon Pieter uit het huwelijk met David was toen nog maar zeven jaar oud. Was hij enig kind? In de index van de Weeskamer komt zijn naam niet voor, toch zal zijn moeder voor hem een financiële regeling (met betrekking tot de erfenis bij het overlijden van zijn vader en haar nieuwe huwelijk) hebben moeten treffen. Op de akte ter aantekening van het huwelijk met Clasen staat in de marge een krabbeltje hierover, dit luidt als volgt: ‘Zy heeft den weescaemer voldaen volgende de acta daar van synde’, waaruit valt op te maken dat een en ander beschreven is.²⁴ Wat er van de jonge Pieter geworden is, blijft nog even oningevuld. Hij had in elk geval een neef en een nichtje, Cornelis en Maria, kinderen van zijn oom Pieter Wachtendonck. Cornelis’ moeder Annetje was niet oud geworden, zij overleed voor haar neefje Pieter geboren werd. Tien jaar later werd Maria geboren, voorzover nu bekend het tweede kind van Pieter Wachtendonck, die inmiddels hertrouwd was en opnieuw met een Annetje!²⁵ Zij kwam van Harderwijk en was de weduwe van Lubbert Gerrits Schuylenburgt.

Huwen en sterven kenmerkt het leven van de Wachtendoncks en waarschijnlijk meer algemeen het leven in de zeventiende eeuw. Voor velen was het leven maar kort. De hoofdrolspeler in dit onderzoekje werd vermoedelijk niet ouder dan tweeënveertig. In een bepaalde periode van zijn leven heeft hij in korte tijd zeven titels,²⁶ waarvan één herdruk,²⁷ uitgegeven. Dit alles gebeurde nadat hij in 1613 weduwnaar werd. Na 1615 is er geen drukwerk bekend en in 1625 duikt zijn naam op in een notariële akte van notaris Nicolaes Gerritz Rooleeu. Ook blijkt hij nu in Amsterdam te wonen en is hij opnieuw getrouwd, maar in 1629 in de Nieuwe Kerk begraven. Vrouw en kind blijven achter. In het begraafboek staat een adres vermeld, de Regulierspoort. Woonde David daar kort voor zijn dood? Zijn vrouw Susanna blijkt later aan de Oude Ossemarkt²⁸ te wonen en later is dan in 1630 wanneer zij voornemens is met Aart Clasen in het huwelijk te treden. Er is na dit eerste onderzoekje nog maar weinig over David Wachtendonck en zijn familie- en zakenrelaties bekend. Toch loopt er een jongeman door de straten van Haarlem, steunt en kreunt in diens pand de pers en verschijnen er uitgaven met zijn naam als drukker! David Wachtendonck is al meer dan zomaar ‘een naam’! Hoe nu verder?

Allereerst kan worden onderzocht waarom David vanaf 1615 geen drukwerk meer heeft verzorgd en waarom wel tussen 1613 en 1615.²⁹ Ook is het de vraag hoe zijn betrekkingen met Cornelis Fransz en Jan Jansz Starter geweest zullen zijn. Alle drie de heren, misschien ongeveer even oud(?), hadden in een zelfde tijd te maken met drukwerk. Het is opmerkelijk dat van zowel Cornelis Fransz als David Wachtendonck na een bepaalde tijd, respectievelijk 1617³⁰ en 1615, geen drukwerk meer verschijnt. Verder onderzoek moet uitwijzen wat hiervan de reden kan zijn! Het is niet gezegd dat David pas in Amsterdam het beroep van makelaar uitoefent, misschien zijn er in Haarlem eveneens notariële akten waarin zijn naam voorkomt. Voor wat betreft Davids bezigheden als drukker/uitgever te Haarlem valt uit te zoeken waar hij gevestigd was en wat zijn betrekkingen waren met de rederijkerskamer De Wijngaertrancken, de drukkers Vincent Casteleyn, Corn. Roeloffsz en Pieter Arentz. Maar ook hoe zijn contact met Starter was en of hij ook relaties onderhield met Cornelis Fransz. Voorts waarom hij naar Amsterdam verhuisde en wanneer? Hij blijkt met Debora noch met Susanna in Haarlem te zijn getrouwd. Terwijl Debora daar wel in het begraafboek genoteerd staat en van Susanna bekend is dat zij van Haarlem kwam. Waar hebben de ceremonies dàn plaats gevonden? Niet in Amsterdam, want ook daar wordt niets over een huwelijk vermeld. Ook kan worden onderzocht of de keuze van zijn drukwerk, stichtelijke literatuur, ook iets over hem zelf zegt. Was David Wachtendonck een ‘man van God’ ? Verder zou een bezoek aan een archief in Kleef(?) of het Roergebied (Xanten, Cranenburg(?)) of waar dan ook in Duitsland, duidelijkheid kunnen geven over de afkomst van de drukker/uitgever… Of hij nu wel of niet een afstammeling is van het ‘beroemde geslacht Wachtendonck’³¹ waarover De Navorscher bericht!

[1] Eerste regel van vijfde (prince)strofe van het slotlied in het gelegenheidsdrukwerk t.b.v het huwelijk van David Wachtendonck en Debora Nanning op 29 Juli 1612. Gedrukt door Cornelis Fransz in de Pieter Jacobssteeg te Amsterdam, zie noot 2.

[2] KB  Den Haag 853 A 119

[3] GA Haarlem DTB 1263/254

[4] Als voren DTB 1263/241

[5] Als voren DTB 1262/224

[6] GA Amsterdam DTB 138/351

[7] Als voren DTB 671/280

[8] Als voren DTB 666/257

[9] Als voren DTB 668/290

[10] Als voren Notarieel Archief 764 bl. 21-24.

[11] Als voren  Not. Arch. 768 B, bl. 22 [ben ik niet zeker van]

[12] Als voren DTB 679/105

[13] GA Amsterdam DTB 448/174

[14] Als voren DTB 1054/46

[15] Zijn naam wordt vermeld in het drukkersregister Ceneton lijst 25….

[16] Koppenol en Verhoeven, p. 276: www.dbnl.org/tekst/kopp002/krak01/ 

[17] Wie ‘regelde’ zo’n gedicht eigenlijk, de bruidegom of de familie of kwam een dergelijk initiatief van vrienden?

[18] GA Amsterdam Not. Arch. 331/14^v--15

[19] Fleurkens, Anneke C.G. Stichtelijke lust. Verloren: Hilversum, 1994, zie pag. 222.

[20] Google reageert enkel op de naam Hermann von Wachtendonck, ook drost in ongeveer dezelfde tijd…

[21] Zie voetnoot 7. Goch ligt vlak over de grens in Duitsland iets onder Kleef ter hoogte van ’s Hertogenbosch.

[22] Hij ondertekende zijn werk met de spreuk ‘Leer volmaeckt natuer’, ook het bruiloftsgedicht werd aldus gesigneerd. 

[23] Zie noot 5.

[24] In de kaartenbak van de notariële akten onder Wachtendonck vond ik ook een dergelijke beschikking niet. Terwijl er wel een notitie was van Abraham Wachtendonck die voogd werd van de onmondige kinderen Van Heyst.

[25] GA Amsterdam DTB 668/287.

[26] Misschien is deze formulering niet juist?!

[27] Dat Nieuwe Testament ons Heeren Jesu Christi…Naer ‘toude ex. van Nicolaes Biestkens 1614 en 1615.

[28] Als noot 6 DTB 671/280

[29] Ander drukwerk kan verloren gegaan zijn?!

[30] Van Cornelis Fransz verschijnt (wellicht) ook nog drukwerk in 1632.

[31] Zie De Navorscher 1873, p.494/501 en 1874, p. 508.

Gemeentearchief Amsterdam: wat tussen rechte haken is geplaatst,verwijst naar de stamreeks.

Trouwboek Kerk (448/174) [III.1]

Stamreeks