Archivalia bij 1613-01 Proefken (en 1614-01 Triumphe)
Eva Post
Jacobus Roelandus de jongere, boekverkoper
Toen ik begon aan het onderzoek naar de boekverkoper Jacobus Roelandus de jongere wist ik alleen dat er twee boeken, uit 1613 en 1614, zijn overgeleverd waarin op de titelpagina zijn naam als boekverkoper staat vermeld, en dat zijn winkel, geheten "Muzijck-boeck", in de Halsteeg (nu Damstraat) was. Naspeuringen in de STCN (Short Title Catalogue, Netherlands) en Bibliopolis leveren niet meer op dan dit.
Aan het einde van het onderzoek weet ik eigenlijk niets meer over hem.
Hij wordt niet genoemd in Kleerkooper/Van Stockum. Het Gemeentearchief Amsterdam (GAA) biedt ook weinig soelaas: de poorterboeken worden pas goed bijgehouden vanaf 1655, in de DTB (doop-, (onder)trouw-, begraaf-) archieven komt hij niet voor, en evenmin (voorzover ik kon vinden) in één van de andere archieven. Als we in het GAA op de naam van zijn winkel, het "Muzijck-boeck", zoeken, vinden we dat daar in 1613 en 1614 de boekverkoper Jacobus Roelandus jr. woonde, wat we al wisten, maar wel met een verwijzing naar de Navorscher van 1871. Helaas, in de Navorscher - waar een alfabetische lijst van drukkers en boekverkopers uit de 17e eeuw staat afgedrukt, jammer genoeg zonder enige bronvermelding - staat weer uitsluitend dezelfde informatie (behalve dat we hier de raadselachtige Titus tegenkomen - hier kom ik aan het einde op terug.)
Dit leek dus op niks uit te lopen.
Toch heeft het onderzoek informatie opgeleverd waaruit we de boekverkoper als het ware kunnen reconstrueren.
In de DTB-archieven is namelijk wél veelvuldig sprake van een predikant genaamd Jacobus Roelandus die in deze periode in Amsterdam woonde, en wel (zeker tot halverwege de jaren '20 van de 17e eeuw) in de Spinhuissteeg. Het was voor mij dus zaak om zoveel mogelijk over deze naamgenoot uit te zoeken om erachter te komen of ze wellicht familie waren of misschien zelfs een en dezelfde persoon: een predikant kán boekverkoper worden.
De predikant Roelandus is een heel wat beter gedocumenteerde figuur dan de boekverkoper. Zo zwijgzaam als de bronnen zijn over de laatste, zo uitbundig geven ze informatie over de eerste. Om te beginnen al heeft de predikant ingangen in diverse algemene biografische naslagwerken. Hij heeft lemma's in het NNBW, Van der Aa, en het Nederlands Patriciaat (en wellicht nog in andere door mij ten onrechte niet geraadpleegde werken). Uit het laatste blijkt al dat het iemand was die belangrijk was voor de algemene zaak.
Al deze naslagwerken samenvattend is het volgende over hem bekend:
Hij werd geboren in Delft in 1562. Hij studeerde in Genève in 1583 en in Heidelberg in 1585, en werd predikant in Wisloch en Germersheim (bij Frankenthal, in de buurt van Mannheim) in 1587. In 1590 trouwde hij met Maria Doucy (Nederlands Patriciaat) of Doisi (Nederlands Patriciaat en NNBW), of een soortgelijke naam (denk ik). In januari 1594 werd hij predikant in Delft, maar in augustus 1598 keerde hij (vanwege zijn gezondheid? NNBW) terug naar Frankenthal. Twee kinderen werden in Frankenthal gedoopt, Daniel in 1600 en Maria in 1603. In dat laatstgenoemde jaar ging hij voorgoed terug naar Nederland, aanvankelijk naar Amsterdam. Hier hertrouwde hij - blijkbaar weduwnaar geworden - met Barbara de Weerdt. In 1618 was hij assessor van de Dordtse Synode, en deze wees mede hem aan voor de nieuwe bijbelvertaling. Vanaf 1627 woonde hij hiertoe in Leiden, maar hij bleef als predikant verbonden aan de kerk in Amsterdam. In 1632 overleed hij, volgens het NNBW in Leiden, volgens Van der Aa in Amsterdam, en volgens het Nederlands Patriciaat weer in Leiden, maar de laatste voegt er aan toe dat hij in Amsterdam begraven werd. Het NNBW noemt aan het eind van het stukje nog als mogelijke zoons Johannes, Rolandus en Timotheus.
Wat vinden we hiervan terug in de Amsterdamse DTB-archieven, zoekend op Roelandus, Jacobus? Met medeneming van Rolandus en Roolandus, een aardige buit.1
De eerste vermelding is van 1607, wanneer een zoon, Samuel, gedoopt wordt. In 1608 wordt "een kind" begraven, dit zou zuigeling Samuel, die later nergens meer in de Amsterdamse archieven voorkomt, kunnen zijn, maar waarschijnlijker is dit een ongedoopt kind. De volgende vermelding is van 1613, als een dochter, Margrete, oud 23 jaar, in december in ondertrouw gaat. In 1619 overlijdt Maria Doucy, of, zoals ze vrij consequent in de Amsterdamse archieven genoemd wordt, Marietje Fransz.2
In 1620 is er een ondertrouwakte van de weduwnaar Jacobus Roelandus met Fredrikje Pietersz., die echter al in 1621 overlijdt. In 1623 hertrouwt hij met Barbara de Weert, en in datzelfde jaar is hij ook getuige bij de ondertrouw van zijn zoon Timotheus, oud 29 jaar. In 1624 doet hij hetzelfde bij zijn dochter Clara, oud 31 jaar. Timotheus wordt al snel weduwnaar en in 1626 is Jacobus Roelandus opnieuw getuige bij zijn ondertrouw.
De laatste akte die Jacobus Roelandus zelf betreft is zijn begraafakte van 1632.
Wat de rest van de directe familie betreft, alleen de begraafakte van Timotheus, van 2 augustus 1667, is aanwezig in de Amsterdamse DTB-archieven.
In elk geval is de informatie aanwezig in het GAA volkomen in overeenstemming met de informatie in de naslagwerken en hebben we hier absoluut met een en dezelfde persoon te maken. De eerste vermeldingen zijn van na 1603, omdat Jacobus Roelandus toen pas in Amsterdam kwam wonen. Dientengevolge zijn er ook van alle in Amsterdam ondertrouwende kinderen geen doopakten aanwezig, zij werden in Duitsland of Delft geboren. Bij alle akten waar Jacobus Roelandus bij beroep genoemd wordt staat "dienaar des goddelijken woords". Hij werd begraven in Amsterdam, maar was toen feitelijk woonachtig te Leiden, hetgeen de verwarring in de naslagwerken verklaart. Van de mogelijke zoons genoemd in het NNBW blijkt Timotheus inderdaad reëel. Van de andere twee geen spoor, en die laat ik daarom in de rest van dit onderzoek weg.
Wel lijkt er een en ander te ontbreken. De in het NNBW genoemde Daniel en Maria zijn blijkbaar niet in Amsterdam ondertrouwd of begraven. Dat klopt wat betreft Daniel, over wie meer bekend is. Zo weten we dat hij predikant werd in Buiksloot en Nieuwendam, en te Oud-Beijerland overleed in 1658 (Nederlands Patriciaat), 1660 (NNBW) of 1661 (Van der Aa). Over Maria weten we verder helemaal niets. Waarom het NNBW, de enige die wat meer over de familie zegt, over de andere kinderen zo onduidelijk is, is niet na te gaan, maar het feit dat over Daniel en Maria wordt gezegd dat uit het huwelijk twee kinderen gedoopt (niet!: geboren) werden te Frankenthal zou opgemerkt kunnen worden dat men alleen DTB (of soortgelijke) archieven in Frankenthal heeft ingezien. Daniel heeft trouwens als enige van alle kinderen een lemma in het Nederlands Patriciaat, en in Van der Aa, en uit beide werken blijkt dat hij de vader was van een tweede ijverige contraremonstrantse Jacobus Roelandus (1632-1682).
Niettemin zijn alle bovengenoemde kinderen zonder enige twijfel de kinderen van de predikant.
Het meest van belang voor ons onderzoek is Margrete, in de klapper tot de ondertrouwakten abusievelijk Roelanduo genoemd. Zij is echter wel degelijk een Roelandus, zoals uit de ondertrouwakte zelf blijkt. Verder wordt haar relatie tot Jacobus Roelandus bevestigd doordat onder degenen die bij de doopplechtigheden van haar kinderen getuige waren we de namen Fredrikje Pietersz in 1620, en Clara Roelandus in 1623 aantreffen.3 Ik kom nog terug op Margrete.
Behalve in de DTB-archieven komt de predikant twee keer (voorzover door mij achterhaald) voor in de Notariële Archieven.
Er is een keurig verslag uit 1620 van de huwelijksregeling met Fredrikje Pieters, waarin alle voorwaarden ten overstaan van de notaris op papier gezet zijn. Zijn getuige hierbij was schoonzoon Perne, echtgenoot van Margrete.3
Het tweede geval is door het GAA zelf als volgt samengevat :
(Not. Arch. 443/fol. 331 v) 1629-12-18
Barbara de Weert, vrouw van Jacobus Roelandus, predikant, wonende op de Bloemgracht, verklaart op haar sterfbed, dat de beschuldiging van haar man, dat zij hem ontrouw geweest is en tijdens het huwelijk gestolen heeft, onwaar is. Getuigen: Jacob Harmensz., waagdrager onder de orangien hoeden, Gerrit Gerritsz., huistimmerman.
Dit klinkt allemaal heel sappig. Opvallend is dat Barbara de Weert in Amsterdam woont terwijl haar man, zoals we uit de bronnen weten, in Leiden woont. Het NNBW maakt er melding van dat mevrouw De Weert haar man niet is gevolgd naar Leiden, maar argumenteert dat het vanwege de kinderen was, met wie zij niet zou kunnen opschieten.
Achteraf gezien lijkt dit een onnozel argument: toen Jacobus Roelandus naar Leiden ging (ca. 1627) waren alle kinderen al volwassen, en deels getrouwd. Misschien had een en ander meer met deze beschuldigingen te maken? - maar ook dat is maar speculatie.
Hoe interessant dit allemaal ook is, het heeft helaas (want hoe leuk zou het niet zijn om al die ontrouw en diefstal te achterhalen) te weinig met de boekverkoper te maken om nader diepgaand onderzoek te rechtvaardigen.
De enige relevante informatie uit deze archieven voor ons onderzoek is dat Barbara de Weert blijkbaar eind 1629 of begin 1630 overleden is, in Amsterdam. Er is geen begraafakte van haar in het GAA om dit te ondersteunen, maar we zullen er maar vanuit gaan dat Jacobus Roelandus in 1629/1630 voor de derde keer weduwnaar werd.
Zoals gezegd: nergens iets over de boekverkoper. Het enige wat we dus over hem weten, is dat hij op de titelpagina is genoemd van twee boeken, d.w.z. dat hij voor deze boeken het geld gefourneerd heeft.
De titels van deze boeken, uit 1613 (gedrukt bij Cornelis Fransz) en 1614, zijn:
"Proefken vande schadelijcke verschillen over de christelijcke salichmakende leere, door de welcke de ghereformeerde kercke van Rotterdam ende vele andere met groote ergernisse seer worden beroert". (1613-01)
en
"Corte belijdenisse des gheloofs, der ghereformeerder euangelischer kercken in Duytschlandt"
De religieuze overtuiging van de boekverkoper is blijkbaar dezelfde als die van de predikant, en het feit dat hij de uitgave betaalt, bewijst dat hij de uitgave belangrijk vond.
Wil dit zeggen dat de predikant tijdelijk boekverkoper was?
Een heel belangrijk argument hiertegen is dat in december 1613 Jacobus Roelandus bij de ondertrouw van Margrete als adres opgeeft: Spinhuissteeg. En de boekverkoper woont in 1613 en 1614 nadrukkelijk in de Halsteeg. Een ander argument tegen identificatie van de twee naamgenoten is dat de boekverkoper op beide titelpagina's vermeld wordt als "de jongere". Nergens in een van de akten wordt de predikant aangeduid als "de jongere". Voorlopig zeggen we: ze zijn niet dezelfde persoon.
We komen nu aan een puntje met een omweg: het huwelijk van Margrete.
Zij ging in ondertrouw in december 1613, en trouwde in januari 1614, getuige een gelegenheidsgedicht dat nog overgeleverd is.3 Dit gedicht (1614-01) is gedrukt bij Cornelis Fransz. En zoals aan het begin gezegd, een van de drukkers voor wie Jacobus Roelandus de jongere boekverkoper was, was deze Cornelis Fransz., en het betreffende boek werd gepubliceerd in 1613. Margrete is de dochter van de predikant, en is via drukker Fransz. 'verbonden' met de boekverkoper. Toeval?
Tenslotte, als beloofd, nog de raadselachtige Titus.
Deze kwam ik bij toeval op het spoor doordat hij in de Navorscher genoemd wordt na Jacobus, als: "Roelandus, Titus. Werkz. 1618. Woonpl. in de Spin-straet [= Spinhuissteeg]". Hoewel het enig overgebleven boek waarin hij vermeld staat aanwezig is in de UB Amsterdam heeft de STCN hem toch over het hoofd gezien, - en daardoor ik bijna ook.
De titel van dit boek,
"Een kleene heldere ende klaere spieghel der theologie, waer inne op het alderlevendichtste verthoont ende ghesien wordt hoe dat der contra-remonstranten leere niet uyt der Joden, Turcken, saracijnen ende iesuwijten, etc. slyck-borne, maer uyt de springhende fonteyne des Godtlycken woorts gheschept ende gheput sij, teghen het schandelijck calumnien van Ioannes Wtenbogaert ..."
gecombineerd met het adres van de verkoper, kan niet anders dan erop duiden dat we hier met een inwonend familielid van de predikant te maken hebben. Of het nog weer een andere zoon, of een neef, of een andere relatie betreft kan nergens uit worden opgemaakt, en later misschien alleen na onderzoek van vele andere archieven.
In elk geval heeft de predikant geen bezwaar tegen boekverkopers in de familie - meer gevolgtrekkingen die iets te maken hebben met de boekverkoper in de Halsteeg kan ik hier niet bedenken.
Een naam die m.i. wél toeval is, is die van Marietje Fransz. Aanvankelijk leek dat een veelbelovend aanknopingspunt met onze drukker Cornelis, maar zo ongewoon is het patronimicum Fransz. natuurlijk nou ook weer niet. Mijn onderzoek heeft in elk geval niets opgeleverd wat dat betreft. En als we ervan uitgaan dat zij met haar mooie naam Maria Doucy (o.i.d.) heet, en in Duitsland met Jacobus Roelandus getrouwd is, kan ze best Duits zijn. Ook in Duitsland is Frans/z een heel gewone naam. De knusse naam Marietje waaronder ze in Amsterdam bekend stond, lijkt me meer een tijdverschijnsel dan een bewijs dat de draagster van de naam Nederlands zou moeten zijn. En áls ze Nederlands is, ligt als geboorteplaats Delft meer voor de hand dan Amsterdam, omdat Roelandus niet voor 1603 naar Amsterdam ging.4 Het is (vermoedelijk) jammer maar helaas.
De boekverkoper wordt niet in de DTB-archieven of elders in het GAA genoemd, maar die archieven zijn niet volmaakt: Barbara de Weert bijvoorbeeld stierf zonder enige twijfel in Amsterdam (sterfbed op de Bloemgracht in december 1629), maar zij staat niet in de begraaf-klappers. Dit soort gebrek aan archief-gegevens zal voor meer familieleden gelden.
Maar de familie Roelandus was een geografisch beweeglijke familie, en de boekverkoper kan zo iemand zijn geweest die tijdelijk in Amsterdam boeken verkocht, en toen weer verder ging. Bovendien, een drukker zal zijn naam in het algemeen op de titelpagina van de door hem gedrukte boeken zetten; een boekverkoper wordt alleen genoemd als de druk voor zijn rekening is geweest. Hoe lang Jacobus Roelandus de jongere in de Halsteeg heeft gewerkt is dus niet goed na te gaan.
Alles bij elkaar genomen, lijkt mij dat de informatie erop wijst dat de boekverkoper, "de jongere", de zoon is van de predikant.
Het eerste huwelijk van de predikant vond plaats in 1590, en er werden in elk geval kinderen geboren (data afgeleid uit de ondertrouwakten): in 1590 (Margrete), 1593 (Clara) en 1594 (Timotheus).
De boekverkoper moet in 1613 volwassen genoeg zijn geweest om zelf een winkel te runnen, hetgeen een geboortedatum na 1594 nogal twijfelachtig maakt. Daarom ligt voor zijn geboortedatum 1591/2 voor de hand, hetgeen hem de oudste zoon maakt, en daarvoor pleit tevens dat het zeer gebruikelijk was (tot in de 20e eeuw!) om de oudste zoon naar de vader te noemen.
Er zijn dus geen bewijzen. Misschien is er wel geen enkel verband.
Maar op grond van wat we wél weten, lijkt het me veel onwaarschijnlijker dat de boekverkoper níets met de familie van de predikant te maken heeft. En áls hij wat met ze te maken heeft lijkt bovenstaande me een zeer educated guess.
[1] Alle nasporingen op Rolan(d)(t) en Roelan(d)(t) liepen op niks uit.
[2] Alleen in de ondertrouwakte van Margrete wordt ze bij haar achternaam genoemd. Er is nergens in de bronnen sprake van 'Maria Fransz. Doucy' - o.i.d., in wat voor spelling dan ook - , maar de combinatie van de naslagwerken, de andere DTB-archieven en de ondertrouwakte van Margrete maken het toch wel zeker dat Marietje Fransz. en Maria Doucy een en dezelfde vrouw zijn.
[3] Zie hiervoor verder het onderzoek van Hester Meuleman.
[4] Voorzover ik weet is er in het onderzoek naar de familie van Cornelis Fransz ook geen Marietje gevonden, of connecties met Delft of Duitsland. Zie hiervoor de onderzoeken van Mariel Klos, Judith Brouwer en Marieke de Jong
(Met dank aan Piet Verkruijsse voor de DTB-transcripties, Hester Meuleman voor alles inzake Margrete, en Johannes van der Sluis voor het vinden van de informatie over het Muzijckboeck.)
Van der Aa
Bibliopolis
Kleerkooper/Van Stockum
Navorscher
Nederlands Patriciaat
NNBW
STCN
I. Transcripties uit de DTB-archieven
1. ondertrouwakte Jacobus Roelandus met Fredrikje Pieters
2. ondertrouwakte Jacobus Roelandus met Barbara de Weert
3. doopakte Samuel
4. ondertrouwakte Clara Roelandus met Jasper Ravens
5. begraafakte Marietje Fransz
6. begraafakte "kind"
7. begraafakte Fredrikje Pieters
8. begraafakte Jacobus Roelandus
9. ondertrouwakte Timotheus Roelandus met Sara de Meester
10. ondertrouwakte Timotheus Roelandus met Cathalina Ruts
11. begraafakte Timotheus Roelandus
12. ondertrouwakte Margrete Roelandus met Samuel Perne
Alle ondertrouw was in de kerk.
Uit alle begraafakten kan worden opgemaakt dat er niet betaald is, hoewel mij niet duidelijk is wat dit betekent, behalve dan dat de Roelandussen wellicht krap bij kas zaten.
1. Jacobus Roelandus ondertrouw 16-07-1620 (DTB 425-14)
Jacobus Roelandus
Compareerden alsvooren Jacobus Roelandus van Delft weduwnaar van Maritij Fransz woonend in de Spinhuisstraat en Frerikje Pieters oud 39 jaren geassisteert met Anne Pieters haar zuster woonende in de Nes
Jacobus Roelandus vrericjen pieters
2. Jacobus Roelandus ondertrouw 03-03-1623 (DTB 427-430)
Jacobus Rolandus den 3 Meert 1623
Compareerden voors Jacobus Rolandus dienaar des godlijken woorts dezer stede weduwnaar van Fredrikje Pieters wonende in de Spinsteeg ter eenre en Barbara de Weert van Keulen out 50 jaren geassisteert met David de Weert haar broeder wonende op de Duijtsche Stijger
Jacobus Roelandus Barbara de Weert
3. Doopakte Samuel 28-01-1607 (DTB 4-188)
Jacobus Roelandus dienaar des heiligen evangelie ende Marijtje Fransz ende *C?/J*asper van Kuelen met 't kind Saemwel
4. Clara Roelandus ondertrouw 04-06-1624 (DTB 429-157)
Compareerden voor seigneuren Simon van der Does en Cornelis Sch*...* Jasper Raavens van Amsterdam weduwnaar van Neeltje Pieters van der Veen was wonende op 's Gravenhage ter eenre ende Claara Rolants van Wisloch out 31 jaren geassisteert met haar vader Jacob Roelands haar vader ende Timotheus Rolandus haar broeder wonend in de Spynstraat
jasper raavens Clara Roelandus
5. Begraafakte Marietje Fransz 15-11-1619 (DTB 1044-52)
Den 15 marrijtjen franszen huysfrou van Jacobus rolandus in de Spynhuissteeg
6. Begraafakte "kind" 18-08-1608 (DTB 1043-51)
Den 18 een kindt van Jacobus Roelandus dienaar des godlijken woorts
7. Begraafakte Fredrikje Pieters 08-04-1621 (DTB 1044-65VO)
Den 8. Rijckijen pyetters huysfrou van Jacobus roelandys wonende inde Spinhuyssteeg
8. Begraafakte Jacobus Roelandus 08-06-1632 (DTB 1054-67 VO)
Do. Jacobus Roelandus op de Oude Schans 8 ditto
9. Timotheus Roelandus ondertrouw 06-10-1623 (DTB 428-209)
Compareerden als voors Timotheus Roelandus Dienaar des heiligen evangelie tot Ouderkerk out 29 jaren geassisteerd met zijn vader Jacobus Roelandus de geboden moeten tot Ouderkerk ende Sara de Meester van Dordregt out 29 jaren geen ouders hebbende geass. met marja vander Moer haar nicht ende Martijn vander Moer haar voogd wonende in de Wolvenstraat
Timotheus Roelandus sara de meester
10. Timotheus Roelandus ondertrouw 06-03-1626 (DTB 431-79)
Compareerden als voors Timotheus Roelandus van Delf weduwnaar van Sara de Meester dienaar des woordt. woort tot Ouderkerk alwaar de geboden mede gaan zullen ende Cathalina Ruts van Amsterdam out 25 jaren geassisteerd met haar moeder Anna de Vos wonende op de OZ Achterburgwal. de bruygom geassisteerd met Jacobus Rolandus zijne vader
Timotheus Roelandus Cathalina Ruts
11. Begraafakte Timotheus Roelandus 02-08-1667 (DTB 1055-182 VO)
Timotheus Roolandus predikant tot Bolvoort uijtgedragen ter huijse vande notaris *...* op de Kloveniersburgwal
12. Margrete Roelandus ondertrouw 28-12-1613 (DTB 417-301)
Compareerden Alsvoren Samuel Perne: van Leyden banketbakker oud 22 Jaren wonende bij den Heiligeweg geassisteert met Jakob Perne zijn vader ter eenre ende Margriete Roelandi van bij Frankenthal oud 23 Jaren wonende in de spinhuysstraat geassisteert met Jakob Roelandi ende mari*e/a* duzy haer vader ende moeder ten andere zijden
Samuel Perne Margreta Roelandu*o/s*
II. Stamreeks
Er zijn twee mogelijkheden.
Of de boekverkoper heeft niets met de predikant te maken en dan willen we diens stamreeks helemaal niet weten.
Of de boekverkoper is de zoon, en dan zet ik hem gewoon erbij.
I.1 Jacobus Roelandus (Delft 1562 - Amsterdam 1632)
X (Wisloch/Germersheim? 1590)
a. Maria Doucy (? - Amsterdam 1619)
II.1 Margrete Roelandus (1590-1640)
II.2 Jacobus Roelandus de jongere (Wisloch/Germersheim 1591/2 - ?)
II.3 Clara Roelandus (1593 - ?)
II.4 Timotheus (1594 - 1667)
II.5 Daniel (1600 - 1658/60/61)
II.6 Maria (1603 - ?)
II.7 Samuel (1607 - ?)
II.8 "een kind" (1608 - 1608)
X (Amsterdam 1620)
b. Fredrikje Pieters (? 1581 - Amsterdam 1620)
X (Amsterdam 1623)
c. Barbara de Weert (? 1573 - Amsterdam 1629/30)